پیشگفتار

بخش یک

دوره پادشاهی امیر شیرعلی خان 

امیر شیرعلی خان زادۀ کابل در سال 1826 فرنگی فرزند امیر دوست محمدخان بار نخست از 1863 تا 1866

وبار دوم از 1868 تا 1879 فرنگی به کرسی پادشاهی کابل نشست ودرسال 1879 فرنگی دربلخ درگذشت

ودر مسجد کبود همانجا به خاک سپرده شد.

دوره پادشاهی امیر عبدالرحمن خان

 امیر عبدالرحمان خان فرزند محمد افضل خان و عسل بیگم مشهور به شاه بوبوجان درسال 1840 فرنگی زاده شده از سال 1880 تا 1901 فرنگی بر خراسان/ افغانستان پادشاهی کرده درسال 1901 فرنگی فوت ودر بوستان سرای (باغ زرنگار) کابل به خاک سپرده شد.

بخش دو

دوران مشروطیت اول و دوم و( دوره سلطنت امیر حبیب الله خان)

 امیر حبیب الله خان فرزند امیر عبدالرحمان خان وسرور سلطنه بیگم در 1872 فرنگی در تاشقند حکومت بخارا زاده شد وپس از مرگ پدر در سال 1901 فرنگی به حکومت کابل تکیه زد مگر باثر دسیسه پسرش امان الله خان و خانمش که از عیاشی (زن بارگی) امیر حبیب الله خان به فغان آمده بودند, در1919 فرنگی در شکارگاه کله گوش لغمان کشته شد. امان الله خان که به کرسی پادشاهی نشست, کلونل علیرضا خان را به اتهام قتل پدرش قطعه قطعه کرد مگر بسیاری شجاع الدوله خان فراشباشی وسردار نادرخان را متهمان اصلی قتل امیرحبیب الله خان میدانند که پس از قتل امیرحبیب الله خان, امان الله خان,  شهزاده نصرالله خان کاکا و شهزاده عنایت الله خان برادرش را تا دم مرگ به زندان انداخت ومتهمان اصلی ترور پدرش یعنی شجاع الدوله فراشباشی را قوماندان امنیه کابل و نادرخان (سپس پادشاه افغانستان) را وزیر دفاع مقرر کرد. امان الله خان با قتل پدر, پدرش را شهید وخودش را غازی نامید.

دوره سلطنت امان الله خان

 امیرامان الله خان فرزند امیرحبیب الله خان و سرورسلطنه بیگم در1892 فرنگی در شهرک پغمان کابل زاده شد و از سال 1919 تا 1929 فرنگی پادشاهی کرده پس از اینکه با پیشروی امیر حبیب الله کلکانی از کشور فرار و در ایتالیا اقامت گزید سرانجام درعمر 67 سالگی درسال 1960 فرنگی در سویس وفات و درجلال آباد آورده شده به خاک سپرده شد. 

بخش سه

دوره سلطنت اعلیحضرت محمد ظاهرشاه  

  اعلیحضرت محمد ظاهرشاه فرزند محمدنادرشاه و ماه پرور بیگم درسال 1293 خورشیدی مطابق 1914 فرنگی درکابل زاده شد ودرسن 19 سالگی پس از ترور پدرش محمدنادرشاه بدست عبدالخالق هزاره درسال 1312 خورشیدی مطابق 1933 فرنگی به کرسی پادشاهی تکیه زد وبه مدت 40 سال تا سال 1352 خورشیدی مطابق 1973 فرنگی, پادشاه افغانستان بود که سرانجام درسال 1386 خورشیدی مطابق 2007 فرنگی وفات ودر تپه مرجان کابل به خاک سپرده شد.

بخش چهار

دوره کودتای جمهوری محمد داود خان و تهاجم روسیه شوروی

بخش پنج

دوره جنگ های داخلی و امارت طالبان

بخش شش

دوره جمهوری

بخش هفت

دوران پس از بازگشت طالبان از 2021 تاکنون

فرایند

سیر مطبوعات درخراسان/ افغانستان، بازتابی از تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی این کشور در طول بیش از یک ونیم قرن گذشته است. نخستین نشریه به نام شمس النهار درسال 1873 فرنگی در زمان امیر شیرعلی خان پایه گزاری شد، دوره که بیشتر مطبوعات رسمی و وابسته به دولت بودند. در عصر امیر عبدالرحمن خان، رسانه ها بیشتر ابزار تبلیغاتی حکومت محسوب می شدند و کنترول شدید دولتی بر آنها اعمال میشد.

با آغاز دوران مشروطه و اصلاحات فرهنگی دردوران پادشاهی حبیب الله خان و به ویژه امان الله خان، مطبوعات رنگ و بوی روشنگری، ناسیونالیستی و عصری به خود گرفت, به ویژه با انتشار سراج الاخبار توسط محمود طرزی، که نقطه عطفی در تاریخ رسانه های افغانستان بود. دوره های بعدی، به ویژه سلطنت ظاهرشاه، دورهای از شگوفایی مطبوعاتی و آزادی گفتار را به همراه داشت.

در دهه های بعد، با سقوط نظام سلطنتی، وقوع کودتای داودخان، تهاجم شوروی، جنگهای داخلی و حاکمیت طالبان، مطبوعات وارد دورهای از رکود، سانسور و سرکوب شدند. در این دوره ها، بسیاری از رسانه ها تعطیل یا در تبعید منتشر شدند و آزادی گفتار به شدت محدود شد.

با آغاز جمهوری اسلامی افغانستان پس از 2001 فرنگی، مطبوعات افغانستان دوران برتری خود را تجربه کرد؛ صدها رسانه چاپی، شنیداری و دیداری شکل گرفت و روزنامه نگاری آزاد جان تازه یی گرفت. با این حال، از سال 2001 فرنگی به بعد و با بازگشت طالبان به قدرت، بار دیگر سانسور، تهدید و محدودیت های شدید بر رسانه ها حاکم شده و بخش زیادی از رسانه ها تعطیل و تحت تاثیر حکومت طالبان قرار گرفت.

رسانه ها، به ویژه نشرات چاپی وتلویزیون، یکی از مهمترین ابزارهای ارتباط جمعی و انتقال اندیشه ها، آگاهی عمومی، نقد قدرت و توسعه فرهنگی در جوامع بشری اند. بررسی سیر مطبوعات درخراسان/ افغانستان، تنها مطالعه سیر انتشار نشرات نیست، بلکه واکاوی رابطه پیچیده میان قدرت، آگاهی، آزادی و جامعه است. در کشوری که همواره در تلاطم های سیاسی، تحولات ساختاری و نبرد میان سنت و عصری بوده، مطبوعات نقش ویژهای در بازتاب تحولات و شکل دهی به گفتمان عمومی داشته است.

سیر مطبوعات درخراسان/ افغانستان از اواخر سده نوزدهم فرنگی با انتشار نخستین نشریه در دوره امیر شیرعلی خان آغاز می شود؛ دورانی که رسانه ها بیشتر در خدمت سیاست های دولت قرار داشتند. در دوره های بعدی، به ویژه در زمان امیر حبیب الله خان و امان الله خان، مطبوعات شکلی روشنفکرانه تر و انتقادی تر به خود گرفتند. با انتشار نشراتی چون سراج الاخبار، مسیر مطبوعات افغانستان از ابزار اطلاع رسانی رسمی به بستری برای توسعه فکری و گفتمان عصری تغییر یافت.

این سیر تاریخی در دهه های بعد، در بستری از دگرگونی های عمیق سیاسی، از جمله کودتاها، تهاجم شوروی، جنگهای داخلی، سلطه طالبان، تأسیس جمهوری اسلامی و بازگشت مجدد طالبان در ،2021 فرنگی تداوم یافته و گاه با شگوفایی و گاه با رکود، سرکوب و به خاموشی مواجه شده است. هر دوره، سیمای خاصی از مطبوعات را به نمایش گذاشته است: از رسانه های دولتی و ایدئولوژیک تا روزنامه های آزاد، تبعیدی و روشنگری.

فصل اول

بررسی جامع دوره امی

جایگاه امیر شیرعلیخان

امیر شیرعلیخان، سومین پسر امیر دوست محمد خان، یکی از شخصیتهای تأثیرگذار تاریخ سیاسی خراسان در قرن نوزدهم است. او در دوره به قدرت رسید که کشور با بحرانهای داخلی و فشارهای بیرونی روبرو بود. میان رقابت های استعماری موسوم به (بازی بزرگ) بین روسیه تزاری و انگلستان، خراسان به عنوان منطقه حائل دچار تحولات بزرگی شد. شیرعلیخان پس از دوره های از نزاع با برادرانش، به قدرت رسید و در تلاش بود تا کشور را به سوی تمرکز قدرت، ثبات سیاسی و نوسازی فرهنگی سوق دهد.

ساختار سیاسی و اهداف اصلاح طلبانه

از مهمترین برنامه های اصلاحات شیرعلیخان، بازسازی ساختار اداری کشور، تمرکز قدرت در مرکز، ایجاد سپاه منظم و ترویج علوم جدید بود. وی در نظام سیاسی سنتی خراسان، تغییرات قابل توجهی ایجاد کرد و تلاش نمود که اقتدار خود را از طریق سپته عصری و شبکه های از حکام ولایتی تحت کنترول دربار اعمال کند. به منظور گسترش آگاهی عمومی و تحکیم پایه های حکومت، امیر به ابزارهای نوین ارتباطی چون چاپخانه و روزنامه نیز توجه ویژه داشت.

زمینه های فرهنگی و اجتماعی

جامعه افغانستان در آن زمان، جامعهای عمدتاً سنتی و قبیلۀ بود. میزان سواد عمومی بسیار پایین بود و بیشتر مردم به صورت شفاهی با مسائل دینی و سیاسی آشنا میشدند. با این حال، در مرکز کشور، به ویژه کابل، نخبگان محدودی حضور داشتند که با تحولات فکری منطقه و جهان آشنا بودند. تأثیر فرهنگی هند بریتانیایی، سفرهای تجاری و نظامی به هند و ایران، و ارتباط با جهان اسلام در ترکیه عثمانی و مصر، زمینه ساز ظهور نهادهایی مانند چاپخانه و روزنامه شد.

آغاز عصری سازی رسانه ها: تأسیس چاپخانه کابل

چاپخانهای که توسط دولت شیرعلیخان در کابل تأسیس شد، نخستین گام در جهت رسمی سازی ارتباطات حکومتی بود. این چاپخانه که از نوع سنگی بود، نخست به چاپ فرمان ها و اوراق رسمی دولتی اختصاص داشت و بعدها زمینه ساز نشر نخستین روزنامه خراسان گردید. این چاپخانه، نشانگر نگاه عصری امیر به نقش اطلاع رسانی در دولتداری بود.

بررسی دقیق نخستین روزنامه خراسان – شمس النهار

روزنامه (شمس النهار) نخستین روزنامهای بود که در تاریخ خراسان به صورت رسمی منتشر شد.

چاپخانه شمس النهار در سال 1873 فرنگی به فرمان وی در بالاحصار کابل تاسیس شد.این چاپخانه با دستگاه چاپ سنگی که امیر در سفرش به هند تهیه کرده بود, فعالیت خود را آغاز کرد.

این نشریه در سال 1873 فرنگی در کابل و توسط چاپخانه دولتی به مدیریت میرزا عبدالعلی کابلی منتشر گردید. هدف این روزنامه روشنگری عمومی، تقویت وفاداری به امیر، و انتقال اخبار و فرامین دولتی بود.

شمس النهار با زبان فارسی منتشر میشد و بیشتر مطالب آن جنبه های تعلیمی، سیاسی و فرهنگی داشت. روزنامه به صورت هفتگی و گاهی ماهانه منتشر میشد و علاوه بر کابل، در برخی والایات مهم نیز توزیع میگردید.

محتوای تحلیلی نشریه ,نمونه مقالات و تحلیل موضوعات

محتوای شمس النهار به چند بخش تقسیم میشد: اول، مقالات رسمی و حکومتی که اغلب شامل فرامین امیر، گزارش های اداری و اعلامیه های دولتی بود؛ دوم، مطالب فرهنگی شامل نکاتی از تاریخ، اخلاق، ادب و علوم طبیعی؛ سوم، بخش خبری که اخبار داخلی و گاهی رویدادهای منطقه یی را پوشش میداد.

در برخی نسخه ها، اشعاری در مدح امیر و مطالبی در حمایت از االاحات او دیده میشود که نشاندهنده جهت گیری ایدئولوژیک روزنامه است. شمس النهار در واقع ابزاری در خدمت دولت بود، اما به صورت غیرمستقیم، نخستین دریچه ورود مردم به فرهنگ نوشتاری رسانه ی ی نیز محسوب میشد.

جایگاه شمس النهار در دوران روزنامه نگاری

شمس النهار را باید نقطه آغازین تاریخ مطبوعات در خراسان دانست. این نشریه، هرچند با امکانات محدود و در محیطی سنتی منتشر شد، اما بنیانگزار رسمی رسانه های چاپی در کشور بود. اهمیت آن نه تنها در چاپ مطالب، بلکه در تثبیت مفهوم (رسانه) در فضای فرهنگی خراسان بود. در مقایسه با روزنامه های معاصر در ایران مانند وقایع اتفاقیه( و هند )مانند اخبار عام(، شمس النهار ساده تر اما با پیام سیاسی مشخص منتشر میشد. هدف آن، ایجاد مشروعیت برای حکومت و آگاه سازی نخبگان در چارچوب دولتی بود.

نقد ساختاری بر رسانه در دوره شیرعلیخان

با آنکه امیر شیرعلیخان گام بلندی در تأسیس مطبوعات برداشت، اما رسانه در دوره او دارای محدودیت های شدید بود. روزنامه شمس النهار فقط به عنوان ابزاری در خدمت تبلیغات دولتی بود و از نقد و تحلیل آزاد خبری نبود. ساختار تک صدایی، سانسور رسمی، و نبود بسترهای اجتماعی برای گسترش سواد، از عوامل محدودکننده بود.

همچنین، نبود روزنامه نگاران حرفه یی، ضعف امکانات چاپ، وفقدان تجربه قبلی در زمینه رسانه، باعث شد شمس النهار بیشتر یک نشریه حکومتی باقی بماند تا یک رسانه عمومی.

عوامل محدودکننده رشد مطبوعات

نبود فرهنگ مکتوب گسترده و نرخ پایین سواد عمومی. -

- ساختار استبدادی حکومت که اجازه نقد رسمی را نمی داد.

- نبود زیرساختهای توزیع و چاپ مدرن.

- تمرکز روزنامه در پایتخت و بی توجهی به مناطق دورافتاده.

- جنگ دوم انگلیس-خراسان در سالهای پایانی حکومت امیر که مانع تداوم چاپ شد.

نقش مطبوعات در نظام سازی سیاسی شیرعلیخان

با وجود همه کاستی ها، روزنامه شمس النهار و چاپخانه کابل بخشی از سیاست نظام سازی شیرعلیخان بود. او از رسانه به عنوان ابزاری برای مشروعیت بخشی به خود، انتقال فرامین، و تأثیرگزاری بر افکار عمومی استفاده کرد.

مطبوعات در این دوره گرچه آزاد نبودند، اما برای نخستین بار، نقش نوشتار و رسانه در سیاست ورزی در خراسان تعریف شد. این نهاد، پایه یی شد برای تلاشه ای آینده در مسیر مطبوعات آزادتر.

فرجام حکومت و سرنوشت مطبوعات پس از وی

با آغاز جنگ دوم انگلیس-خراسان و اشغال کابل توسط نیروهای بریتانیایی, حکومت امیر شیرعلیخان سقوط کرد. وی در جریان فرار از کشور درگذشت. با سقوط او، فعالیت های چاپخانه و انتشار شمس النهار نیز متوقف شد.

حکومت بعدی، بهویژه در آغاز دوره امیر عبدالرحمن خان، سیاست سختگیرانه تری نسبت به رسانه در پیش گرفت

و فضای رسانهای به حالت رکود درآمد.

نتیجه گیری تحلیلی و تطبیقی

دوره امیر شیرعلیخان را باید سرآغاز رسانه گرایی در خراسان دانست. او نخستین پادشاهی بود که اهمیت رسانه را در دولتداری عصری درک کرد. تأسیس چاپخانه و راه اندازی روزنامه رسمی، گامی مهم در تاریخ فرهنگی خراسان بود.

گرچه رسانه در این دوره محدود، دولتی و غیرانتقادی بود، اما به لحاظ تاریخی، آغازی ضروری برای وروخراسان به عصر ارتباطات عصری محسوب میشود.

بخش اول: دوره امیر عبدالرحمن خان در تاریخ مطبوعات خراسان/ افغانستان

مقدمه یی بر دوره امیر عبدالرحمن خان

دوره حکمرانی امیر عبدالرحمن خان یکی از طولانی ترین و تأثیرگزارترین دوران در تاریخ سیاسی و اجتماعی خراسان/ افغانستان است. وی که به (امیر آهنین) معروف است، توانست با ایجاد ساختار مرکزی قوی و نظامی متمرکز، افغانستان را پس از سالها هرج ومرج داخلی متحد سازد.

این دوره همزمان با شکل گیری نخستین زیرساخت های چاپ و مطبوعات در خراسان/افغانستان بود؛ هرچند فضای سیاسی استبدادی و امنیتی، محدودیت های گستردهای بر فعالیت های فرهنگی و رسانه ها اعمال میکرد. در این دوره، مطبوعات نه به عنوان ابزاری برای آزادی بیان و نقد اجتماعی، بلکه عمدتاً به عنوان وسیل یی برای تبلیغ حکومتی و کنترول سیاسی به کار گرفته شد.

بخش دوم:

ساختار سیاسی و تأثیر آن بر مطبوعات

امیر عبدالرحمن خان با تمرکز بر قدرت مطلقه و ایجاد نظام حکومتی استبدادی، زمینه یی فراهم کرد که رسانه ها و مطبوعات به صورت کامل کنترول شده و محدود فعالیت کنند. وی در راستای تثبیت اقتدار خود، از هر گونه صدای مخالف، چه سیاسی و چه اجتماعی، جلوگیری کرد و فضای سانسور و نظارت شدید بر هرگونه تولید محتوای چاپی و گفتاری ایجاد نمود. حکومت او بر پایه نیروی نظامی قوی، پولیس مخفی و شبکه گستردهای از جاسوس های داخلی شکل گرفت. مطبوعات در این دوران به عنوان ابزار تبلیغاتی دستگاه حکومت به شمار میرفتند و تنها مطالبی اجازه انتشار داشتند که وجهه و مشروعیت امیر را تقویت کنند

بخش سوم:

چاپخانه ها و تکنالوژی چاپ

در دوره امیر عبدالرحمن خان، نخستین چاپخانه ها در افغانستان راه اندازی شدند که نقطه عطفی در توسعه مطبوعات و نشر مکتوب به حساب میآید. مهمترین و تنها چاپخانه فعال در این زمان، چاپخانه دولتی کابل بود که با واردات ماشین آلات چاپ از هند تأسیس شد.

این چاپخانه به طور کامل تحت کنترل دولت و نظارت مستقیم امیر قرار داشت و تنها مطالبی که مورد تأیید حکومتی بودند، در آن چاپ میشدند. اغلب این متون شامل فرمان های دولتی، اعلامیه ها، کتب دینی، و برخی آثار مرتبط با سیاست های رسمی حکومت بود.

فصل دوم

دوره امیر حبیب الله خان

با به قدرت رسیدن امیر حبیب الله خان پس از وفات پدرش امیر عبدالرحمن خان، فضای سیاسی و اجتماعی افغانستان اندکی بازتر شد. او با آنکه همانند پدرش به تمرکز قدرت و حفظ ساختار سلطنتی پابند بود، اما در برخی عرصه ها گامهای اولیه یی برای اصلاحات برداشت.

ویژگی های مهم مطبوعاتی این دوره

ایجاد اولین روزنامه رسمی دولتی

نخستین تلاش رسمی برای نشر روزنامه در زمان او با انتشار (سراج الاخبار افغانیه )غیر از نسخه بعدی معروفتر آن انجام شد، این نشریه نقش بسزایی در توسعه روزنامه نگاری , ترویج اندیشه های اصلاح طلبانه و آگاه بخشی به

جامعه افغانستا اما این نشریه به دلیل فنی و نبود پایداری زیرساخت های مطبوعاتی، به زودی متوقف شد.

تشویق به سوادآموزی و آموزش عمومی

اگرچه هنوز نظام آموزش عمومی فراگیر نبود، اما حمایت های ابتدایی برای تأسیس مکتب خانه ها و مکاتب ابتدایی، زمینه را برای گسترش فضاهای روشنفکری در دهه های بعد فراهم ساخت.

افزایش رفت وآمد نخبگان به هند بریتانیایی و بازگشت با افکار نو

تعدادی از مردمان تحصیلکرده و نخبگان فرهنگی که به هند سفر کرده بودند، تحت تأثیر مطبوعات پیشرفته هند قرار گرفتند و بعدها به تقویت جریان روشنفکری در کشور کمک کردند.

زمینۀ رشد مطبوعات آینده

مهمترین میراث حبیب الله خان، آماده سازی بستر برای ظهور (مطبوعات مردمی) در دوره پسرش امان الله خان بود. درواقع، دوره او را باید مرحله پیشا-مطبوعاتی و زمینه ساز تحول بعدی دانست.

دوره شاه امان الله خان 1919 / 1929 فرنگی

گفته شد که شهزاده امان الله خان به همدستی مادرش, دست به قتل پدرش زد و شهزاده نصرالله خان کاکا وشهزاده عنایت الله خان برادرش رابه زندان انداخت تا که وفات کردند. دوران سلطنت امان الله خان را میتوان یکی از درخشانترین فصول تاریخ مطبوعات افغانستان دانست. او که با اعلام استقلال سیاسی افغانستان در سال 1919 فرنگی به قدرت رسید، از حامیان اصلی اصلاحات مدرن بود و مطبوعات را به عنوان ابزار اصلی آگاهی بخشی، تبلیغ اصلاحات و ترویج هویت کشوری میدانست.

تحولات کلیدی مطبوعاتی در این دوره

رشد روزنامه های غیردولتی و رسمی

ویژگی های سراج الاخبار

چاپ مقالات ناسیونالیستی، علمی، اجتماعی و ضد استعماری. ترویج زبان افغانی، هویت ملی، و وحدت اسلامی. ترجمه آثار فکری غربی و شرقی برای معرفی جهان مدرن به مردم افغانستان.

قانونمندسازی مطبوعات

نخستین قانون مطبوعات افغانستان در همین دوره به تصویب رسید و انتشار جراید تابع اصول مشخصی شد. این قانون هم محدودکننده بود و هم حمایتی.

نشریات متعدد دیگر

روزنامه ها و مجلاتی چون انیس، افغان، اصلاح، تحفه افغان، طلوع افغان و چندین نشریه دیگر منتشر شدند.

برخی از این نشریات توسط روشنفکران خارج از دولت نیز اداره میشدند و فضای نسبتاً باز برای نقد اجتماعی ایجاد کرده بودند.

روزنامه انیس

روزنامه انیس یکی از قدیمی ترین نشریات چاپی افغانستان است که نخستن شماره به مدیریت محی الدین انیس در کابل منتشر شد. این روز نامه در حال حاضر تحت نظارت وزارت اطلاعات و فرهنگ افغانستان فعالیت می کند و به زبان فارسی منتشر می شود.

روزنامه افغان

روزنامه افغان یکی از نشریات تاریخی افغانستان است که در دوران سلطنت امیر امان الله خان منتشر می شد. این روزنامه به دو زبان فارسی و افغانی چاپ می گردید و نقش مهمی در توسعه رسانه های نوین و ترویج اندیشه های ملی گرایانه و اصلاح طلبانه در آن دوره ایفا کرد.

روزنامه اصلاح

روزنامه اصالح یکی از نشریات مهم , معتبر و تاریخی افغانستان است که نقش مهمی در توسعه مطبوعات و آگاهی بخشی در کشور ایفا کرده است . نخستن انتشار روزنامه اصلاح در شهر خان آباد با مدیریت محمد بشیر منتشر شد. اهداف اولیه این روزنامه نشر حوادث داخلی , نشر حوادث خارجی, بررسی عملکرد مامورین و اهالی, ترویج معرفت و پرداختن به تجارت , زراعت, صنعت و حرفه ها بود.

پس از مدتی نشر این روزنام ه در خان آباد متوقف شد اما در دوره های بعدی در پکتیا و سپس در کابل تحت همان نام به فعالیت خود ادامه داد .

آموزش روزنامه نگاران و رشد سواد عمومی

دولت مکاتب بیشتری تأسیس کرد و جوانانی که آموزش دیده بودند، جذب فعالیتهای مطبوعاتی شدند. سقوط امان الله خان و توقف رشد مطبوعات

با شورشهای گسترده و سقوط اماناهللخان، بس یاری از نشریات تعطیل شدند و فضای نسبتاً آزاد مطبوعاتی به شدت محدود شد.

روزنامه اصلاح

روزنامه اصلاح یکی از نشرات مهم , معتبر و تاریخی افغانستان است که نقش مهمی در توسعه مطبوعات و آگاهی بخشی در کشور ایفا کرده است . نخستن انتشار روزنامه اصلاح در شهر خان آباد با مدیریت محمد بشیر منتشر شد. اهداف اولیه این روزنامه نشر حوادث داخلی وخارجی, بررسی عملکرد کارمندان و اهالی, ترویج معارف و پرداختن به تجارت , زراعت, صنعت و حرفه ها بود. پس از مدتی نشر این روزنامه در خان آباد متوقف شد اما در دوره های بعدی در پکتیا و سپس در کابل تحت همان نام به فعالیت خود ادامه داد .

آموزش روزنامه نگاران و رشد سواد عمومی

دولت مکاتب بیشتری تأسیس کرد و جوانانی که آموزش دیده بودند، جذب فعالیتهای مطبوعاتی شدند. سقوط امان الله خان و توقف رشد مطبوعات

با شورشهای گسترده و سقوط امان الله خان، بسیاری از نشریات تعطیل شدند و فضای نسبتاً آزاد مطبوعاتی به شدت محدود شد.

فصل سوم

دوران سلطنت اعلیحضرت محمد ظاهر شاه

دوران پادشاهی اعلیحضرت محمدظاهر شاه یکی از طولانی ترین دوره های پادشاهی در تاریخ معاصر افغانستان است که همزمان با تغییرات مهم سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در کشور همراه بود. این دوره تاثیر زیادی بر شکل گیری و توسعه مطبوعات و رسانه های افغانستان داشت و به ویژه در ده سال اخیر پادشاهی که به نام دهه قانون اساسی و دموکراسی یاد می شود، مطبوعات رنگ و بوی تازه یی یافت.

ویژگیها و تحوالت مهم مطبوعاتی در دوران ظاهر شاه

گسترش و تنوع مطبوعات

در این دوره، روزنامه ها و مجلات متعددی منتشر شدند که علاوه بر پرداختن به اخبار، به موضوعات فرهنگی، ادبی، اجتماعی و سیاسی نیز میپرداختند. این نشریات شامل

روزنامه هایی مانند انیس، هیواد، کابل تایمز و مجلاتی چون آریانا، زن در جامعه و کابل بودند.

 آزاد بودن مطبوعات

در دوران اعلیحضرت محمدظاهر شاه، فضای سیاسی نسبتاً آرامتر و پایدارتر بوجود آمد اما آزادی مطبوعات همچنان محدودیت هایی داشت و مطبوعات تحت کنترول و نظارت دولت فعالیت میکردند. اما نسبت به دوره های قبل، در این دوره امکان نشر نظرات و مطالب متنوع تر فراهم شد که به ارتقای سطح آگاهی عمومی کمک کرد.

ظهور مطبوعات چندزبانه

علاوه بر مطبوعات فارسی زبان و پشتو، مطبوعات انگلیسی زبان مانند روزنامه کابل تایمز Kabul Times به عنوان یکی از مهمترین روزنامه های انگلیسی زبان افغانستان، نقش مهمی در معرفی کشور به جامعه جهانی و انعکاس اخبار بین المللی داشت.

توجه به مسائل اجتماعی و فرهنگی

نشراتی چون زن در جامعه به موضوعات حقوق زنان و نقش آنان در جامعه پرداخته و در ایجاد بحث های اجتماعی و فرهنگی موثر بودند. این موضوع در آن زمان گامی مهم در جهت افزایش آگاهی های جنسیتی و اجتماعی به شمار میرفت.

تأثیر فضای سیاسی بازشونده در سالهای آخر دوره

در سالهای پایانی سلطنت ظاهر شاه، به خصوص در دهه قانون اساسی و دموکراسی (1343-1352 خورشیدی) با باز شدن فضای سیاسی و اجرای قانون اساسی جدید,آزادی مطبوعات نیز به صورت نسبی گسترش یافت. این دوران به نام دهه قانون اساسی شناخته میشود که به خبرنگاران و نشرات آزاد اجازه داده شد تا مطالب انتقادی و آزادانه تری منتشر کنند.

محدودیت ها و کنترول دولتی با وجود پیشرفتهای نسبی، مطبوعات همواره با محدودیت های دولتی روبرو بودند، به خصوص در موضوعاتی که به منافع حکومت و امنیت ملی مربوط میشد. مواردی از توقیف نشرات نیز گزارش شده است. در دهه قانون اساسی به مردم اجازه داده شد تا دست به نشر وچاپ رسانه های خواندنی فراوانی بزنند که این نشرات به دو بخش عمده تقسیم شده بودند:

1 - نشرات حزبی به مانند افغان ملت به ریاست غلام محمدفرهاد ومدیریت قدرت الله حداد, پرچم, شعله جاوید, صدای عوام به ریاست ومدیریت عبدالکریم فرزام , مساوات, افغان وملت.

2- نشرات آزاد وغیر حزبی بمانند وحدت به ریاست ومدیریت خیال محمدخسته, مردم به ریاست سیدمقدس نگاه ومدیرت تفویض, کاروان به ریاست استاد صلاح الدین کشککی ومدیریت عبدالحق واله, پیام امروز به ریاست غلام نبی خاطر ومدیریت عبدالروف ترکمنی, پیام وجدان به ریاست ومدیریت عبدالروف ترکمنی, سپیده دم به ریاست سیدمحمدبامداد ومدیریت استاد محمود فارانی, ترجمان به ریاست دکترعبدالرحیم نوین ومدیریت علی اصغر بشیرهروی, شوخک, اتحاد ملی به ریاست ومدیریت عبدالحکیم مژده, جبهه ملی, خیبر به ریاست ومدیریت مجیب الرحمان هوسا, روزگار به ریاست ومدیریت محمدیوسف فرند , وارسته به ریاست و مدیریت امان الله وارسته, گهیز به ریاست ومدیریت منهاج الدین گهیز,کمک به ریاست و مدیریت محمدیعقوب کمک,افکارنو به ریاست نورالله ومدیریت ضیاجان حیدری,

فصل چهارم

سیر مطبوعات افغانستان در دوران جمهوری کودتایی داودخان

دوران جمهوری کودتایی داودخان (1352-1357 خورشیدی) و حمله شوروی به افغانستان (6 جدی 1358 خورشیدی) یکی از بحرانی ترین و پیچیده ترین دوره های تاریخ افغانستان است که تأثیر عمیقی بر همه حوزه ها از جمله رسانه ها و مطبوعات داشت. در این دوره، مطبوعات نه تنها در فضای سیاسی تحت فشار شدید قرار گرفتند، بلکه نقش عمده یی در تبلیغات ایدئولوژیک و جنگ سرد داخلی ایفا کردند.

ویژگیها و تحولات مطبوعاتی در دوران جمهوری کودتایی داودخان و تهاجم شوروی کنترول شدید دولتی بر مطبوعات

با سرنگونی نظام پادشاهی و برقراری جمهوری کودتایی داودخان در حکومت کودتایی خود با هدف تثبیت قدرت، کنترول شدید و مستقیم بر رسانه ها و مطبوعات اعمال کرد. انتشار هر گونه مطلبی که مخالف سیاست های حکومتی بود، ممنوع و در مواردی با برخوردهای شدید مواجه میشد.

رسانه ها به عنوان ابزار تبلیغات

مطبوعات و رادیوها به ابزار اصلی تبلیغات ایدئولوژیک و سیاسی حکومت های متوالی تبدیل شدند. از سال1357 خورشیدی به بعد، با کودتای خونین حزب دموکراتیک خلق افغانستان و تهاجم نظامی شوروی این رسانه ها تحت شدیدترین کنترول و سانسور قرار گرفتند تا پیام حزب حاکم و متحدانش به صورت کامل منتقل شود.

محدودیت شدید مطبوعات مستقل

فعالیت مطبوعات مستقل به شدت محدود و تقریبا به طور کامل متوقف شد. تنها نشرات دولتی یا وابسته به حزب سیاسی خاص اجازه فعالیت داشتند و تمامی رسانه ها تحت نظارت دقیق بودند.

رسانه های دولتی و حزبی

روزنامه هایی مانند کابل و راه خلق که متعلق به حزب دموکراتیک خلق افغانستان بودند، بیشتر به نشر دیدگاه های حزب و تبلیغات جنگ میپرداختند. رادیو تلویزیون دولتی نیز به شکل گستردهای برای تقویت مشروعیت حکومت و مقابله با گروه های مخالف به کار گرفته شد.

جنگ و مطبوعات

با شروع تهاجم شوروی، مطبوعات و رسانه ها نقش بسیار مهمی در جنگ روانی و اطلاع رسانی به مردم داشتند. اما به دلیل محدودیت های شدید، مردم بیشتر به منابع خبری غیررسمی، رادیوهای بیگانه و گزارش های پنهانی متکی بودند.

افول آزادی بیان و رسانه ها

این دوره با کاهش بی سابقه آزادی مطبوعات و حتی خطر جانی برای خبرنگاران و نویسندگان منتقد همراه بود.

فصل پنجم

دوران جنگ های داخلی و امارت طالبان اول (1996 – 2001 فرنگی)

دوران جنگ های داخلی و حکومت امارت طالبان یکی از بحرانی ترین و تاریک ترین دوره سیر مطبوعات افغانستان بود. تحولات سیاسی، نظامی و اجتماعی این سال ها تأثیر عمیقی بر وضعیت رسانه ها و مطبوعات گذاشت که در این دوره تقریباً فعالیت آزاد و مستقل رسانه ها بکلی متوقف شد.

ویژگی ها و تحولات مطبوعاتی در دوران جنگ های داخلی و امارت طالبان تعطیلی گسترده مطبوعات در دوران جنگهای داخلی

پس از سقوط حکومت جمهوری و آغاز جنگهای داخلی بین گروه های مختلف مجاهدین (1992-1996 فرنگی) بسیاری از روزنامه ها، مجلات و رسانه ها تعطیل شدند یا به دلیل ناامنی و نبود امکانات مجبور به توقف فعالیت شدند. برخی مطبوعات مجبور شدند از افغانستان به کشورهای همسایه مانند پاکستان و ایران بروند.

رسانه ها در خدمت گروه های مسلح

مطبوعات موجود عمدتاً به صورت محدود و تحت کنترول گروه های مسلح قرار داشتند و بیشتر جهت انتشار پیام های تبلیغاتی و حمایت از جبهه های مختلف جنگ داخلی به کار گرفته شدند.

وضعیت مطبوعات در دوره اول امارت طالبان

با تسلط طالبان بر بخش اعظم افغانستان در 1996 فرنگی مطبوعات به شدت سرکوب شدند. حکومت طالبان که دیدگاه های سختگیرانه و محدودکننده نسبت به آزادی بیان و رسانه داشت، تقریباً همه نشرات و رسانه های مستقل را تعطیل کرد

تنها نشریه رسمی طالبان

در دوره طالبان تنها یک نشریه رسمی به نام شریعت به زبان پشتو و عربی منتشر میشد که محتوای آن عمدتاً مذهبی، ایدئولوژیک و تبلیغاتی بود و منعکس کننده دیدگاه های سختگیرانه و محدود طالبان بود.

رادیو و تلویزیون تحت کنترول کامل

رادیو و تلویزیون نیز به صورت کامل تحت کنترول طالبان درآمد و تنها برنامه هایی که دیدگاه های آنان را ترویج میکرد پخش میشد. رسانه های مستقل یا مخالف کاملا ممنوع شد.

سرکوب شدید خبرنگاران و فعالان رسانه ها

در این دوره، خبرنگاران و فعالان رسانه ها تحت تهدید و آزار و حتی بازداشت و شکنجه قرار گرفتند. بسیاری از آنان یا کشور را ترک کردند یا به فعالیتهای زیرزمینی و غیررسمی روی آوردند.

تأثیر مخرب بر فرهنگ رسانه ها

این دوره باعث عقبگرد چشمگیر در فرهنگ رسانهها و اطلاع رسانی افغانستان شد و به نوعی رسانه ها از فعالیت اجتماعی و نقش آگاهی بخشی به مردم به سمت ابزار محدود تبلیغات حکومتی نزول کردند.

فصل ششم

سیر مطبوعات افغانستان در دوره جمهوری 2001 – 2021 فرنگی

دوره جمهوری که پس از سقوط رژیم طالبان در آغاز شد، یکی از مهمترین و بهترین دوران رشد و توسعه مطبوعات و رسانه های افغانستان به شمار میرود. فضای سیاسی و اجتماعی این دوره امکان بروز و گسترش رسانه های مختلف را فراهم آورد و تحولات بزرگی در عرصه آزادی بیان و رسانه ها رقم خورد.

ویژگی ها و تحولات مطبوعاتی در دوره جمهوری

رشد چشمگیر مطبوعات و رسانه ها

پس از سقوط طالبان و تشکیل حکومت جدید، صدها روزنامه، هفته نامه، ماهنامه و نشرات گوناگون در سطوح ملی و محلی ایجاد شدند. علاوه بر مطبوعات مکتوب، شبکه های رادیویی و تلویزیونی متعددی نیز تأسیس شد که در ارتقای آگاهی عمومی و اطلاع رسانی نقش مهمی داشتند.

گسترش آزادی بیان و فعالیت رسانه ها

در این دوره فضای نسبتاً آزاد و باز برای نقد و فعالیت رسانه ها فراهم شد. رسانه ها توانستند به موضوعات مختلف سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی بپردازند و نقدهای سازنده یی نسبت به حکومت و نهادهای مختلف ارائه دهند.

تنوع زبانی و منطقه یی

مطبوعات و رسانه ها به زبان های مختلف از جمله فارسی، پشتو، اردو و انگلیسی منتشر شدند که این امر باعث شد صدای اقوام و گروه های مختلف افغانستان به گوش برسد.

چالش ها و تهدیدها

با وجود رشد و توسعه، رسانه ها با تهدیدهای جدی از سوی گروه های تندرو و مخالفان مسلح مواجه بودند. ترورها، حملات بر خبرنگاران و فشارهای سیاسی و اقتصادی مشکلاتی بود که فعالیت مطبوعات را تحت تأثیر قرار میداد.

نقش رسانه های دیجیتال و شبکه های اجتماعی

با گسترش فناوری های نوین ارتباطی، رسانه های دیجیتال و شبکه های اجتماعی به سرعت رشد کردند و بخشی مهم از اطلاع رسانی و تبادل نظر در جامعه شدند.

نهادهای مدنی و حمایت از مطبوعات

در این دوره نهادهای مدنی، سازمانهای غیر دولتی و نهادهای بین المللی نقش مهمی در حمایت از آزادی مطبوعات، آموزش خبرنگاران و توسعه رسانه ها ایفا کردند.

فصل هفتم

سیر مطبوعات افغانستان – پس از بازگشت طالبان از 2021 فرنگی تاکنون

پس از تسلیمی افغانستان به طالبان در 15 جولای 2021 فرنگی وضعیت مطبوعات و رسانه ها در این کشور به شدت تغییر کرد و محدودیت های شدیدی بر فعالیت رسانه ها اعمال گردید. این دوره با سرکوب گسترده آزادی بیان، تعطیلی یا مهاجرت بسیاری از رسانه ها و تهدید روزنام هنگاران همراه بوده است.

ویژگی ها و تحولات مطبوعاتی در دوره پس از بازگشت طالبان محدودیت شدید بر رسانه ها طالبان با اعمال سیاست های سختگیرانه و کنترول دقیق بر رسانه ها، فضای فعالیت آزاد مطبوعات را به شدت محدود کردند. رسانه ها موظف شدند تنها مطابق با خطوط و سیاس تهای حکومتی عمل کنند.

تعطیلی و مهاجرت رسانه ها

بسیاری از روزنامه ها، رادیوها و تلویزیون ها که پیشتر فعالیت داشتند، به علت تهدیدها، محدودیت ها و فضای ناامن تعطیل شدند یا دفاتر خود را به خارج از افغانستان منتقل کردند.

تهدید، سانسور و بازداشت خبرنگاران

خبرنگاران و فعالان رسانه ها با تهدیدهای جانی، بازداشت های خودسرانه، سانسور و خشونت مواجه شدند. بسیاری از آنها مجبور به ترک کشور یا فعالیت مخفی شده اند.

رسانه های تحت کنترول طالبان

تنها رسانه هایی که مطابق با دستورالعمل ها و سیاست های سختگیرانه طالبان فعالیت میکنند، اجازه انتشار و پخش دارند. این رسانه ها معمولا برنامه ها و مطالبی را پخش میکنند که دیدگاه های طالبان را ترویج میکنند.  

محدودیت شدید بر زنان خبرنگار

فعالیت زنان در حوزه خبرنگاری و مطبوعات تقریباً ممنوع شده و نقش زنان در رسانه ها با فشارهای فراوانی روبرو اند.

پیامدهای منفی بر آزادی بیان و اطلاع رسانی

این وضعیت باعث شد فضای رسانه های افغانستان به شدت بسته و محدود شود و نقش رسانه ها در اطلاع رسانی، آموزش و نقد اجتماعی کاهش چشمگیری پیدا کند.

 فرجامین

بررسی سیر مطبوعات خراسان/ افغانستان نشان میدهد که رسانه ها در این سرزمین نه تنها بازتاب دهنده تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی بوده اند، بلکه خود به عنوان یکی از نیروهای فعال در شکل دهی جریان های فکری، سیاسی و ملی عمل کرده اند. از نخستین نشرات دولتی در دوران امیر شیرعلیخان تا دوران روشنگری مطبوعاتی و از شگوفایی رسانه ها در عصر اعلیحضرت محمد ظاهر شاه تا سرکوب و سانسور شدید در دوره های حکومت کمونیستی, جنگ داخلی، امارت اول طالبان و سلطه مجدد این گروه، مطبوعات افغانستان همواره در مسیر نا امید کننده و پرچالشی حرکت کرده اند.

دوره های آزادی نسبی مطبوعات، به ویژه در زمان امان الله خان و سپس در سال های دهه قانون اساسی و 20 سال جمهوری،نشان داد که رسانه های آزاد و متکثر میتوانند به رشد آگاهی عمومی، گسترش دموکراسی و نقد ساختار قدرت کمک کنند. در مقابل، دوره های اقتدارگرایی و حاکمیت های ایدئولوژیک، رسانه ها را یا به ابزار تبلیغات رسمی بدل کردند یا به خاموشی و مهاجرت واداشتند.

از این رهگذر، سیر مطبوعات افغانستان را میتوان آیینه تمام نمای فراز و فرود آزادی گفتار، دگرگونی های قدرت سیاسی و تالش های مردم برای دسترسی به آگاهی و حقیقت دانست. مطبوعات افغانستان همواره در یک میدان نبرد فرهنگی، سیاسی و فکری زیسته است؛ و بقای آنان، به ویژه در دوره های بحران، نشاندهنده عزم راسخ نویسندگان، روزنامه نگاران و روشنفکرانی است که برای حقیقت و آگاهی، هزینه های سنگینی به شمول زندان, شکنجه , اعدام و ترور های زنجیره یی وهدفمند پرداخته اند.

در نهایت، احیای مطبوعات آزاد، مستقل و مسئوالنه در افغانستان نه تنها یک ضرورت رسانه یی، بلکه بخشی حیاتی از روند بازسازی ملی، صلح پایدار و تحقق عدالت اجتماعی در این کشور است. بدون

رسانههای آزاد، هیچ تحول پایدار سیاسی و اجتماعی امکانپذیر نخواهد بود.طیل یا به مهاجرت وادار شدهاند.

این روند تاریخی نشان میدهد که سرنوشت مطبوعات افغانستان همواره با نوسان های قدرت، ساختارهای سیاسی و درجهت آزادی های مدنی گره خورده است؛ رسانه ها در افغانستان نه تنها آینه جامعه، بلکه گاه قربانی تحولات سیاسی بوده اند.

رونامه (شمس النهار) در چاپخانه سنگی که از هندوستان آورده شده بود در دوران امیرشیرعلی خان پادشاه خراسان درسال 1873 فرنگی به سردبیری میرزا عبدالعلی کابلی در شهر کابل به نشر وچاپ رسید که اگر کدام شخصی پدر مطبوعات خراسان( استعمار بریتانیا درسال 1893 فرنگی درپیمان دیورند که با دست نشانده شان امیر عبدالرحمان خان به امضا رسانید, نام این سرزمین را از خراسان به افغانستان تبدیل کرد تا به خاطر همین نام استعمارانگلیسی, مردم این سرزمین همیشه درحال کشمکش و اختلاف باقی بمانند) خوانده شود بدون تردید همین میرزا عبدالعلی کابلی را پدر مطبوعات باید خواند نه کدام شخص دیگری را به شمول محمود طرزی را.

(کاروان جوان) در پهلوی روزنامه کاروان در دهه قانون اساسی و دموکراسی (1343-1352 خورشیدی) به تصدی شکرالله کهگدای, درکابل انتشار میافت که محبوبیت زیادی میان جوانان آن دوران یافته بود.

روزنامه (افغانستـان ما) درسالهای 2001-2021 فرنگی درکابل انتشار میافت.

______________________________________________________________________________________________________

از راست بالا: امیرشیرعلی خان, امیرعبدالرحمان خان, امیرحبیب الله خان وشاه امان الله و عکس پایین اعلیحضرت محمد ظاهرشاه هنگامی که در 19 سالگی به پادشاهی رسید.

______________________________________________________________________________________________________